(सद्गुरू रविदास जयंती उत्सव सप्ताह विशेष)
संतशिरोमणी रोहिदास उर्फ गुरु रविदास महाराज हे इ.स.१५ ते १६व्या शतकादरम्यान भक्ती चळवळीचे भारतीय रहस्यंवादी कवी होते. त्यांच्या भक्तिगीतांचा भक्तिचळवळीवर पंजाब, उत्तरप्रदेश, राजस्थान, महाराष्ट्र आणि मध्यप्रदेश या प्रदेशात गुरू- शिक्षक म्हणून कायमचा प्रभाव पडला आहे. ते कवी-संत, समाजसुधारक व आध्यात्मिक व्यक्तिमत्त्व होते. गुरुग्रंथ साहिब या शीख धर्मग्रंथांमध्ये सद्गुरू रविदासजींच्या भक्तिगीतांचा समावेश आहे. हिंदू धर्मातील दादूपंथी परंपरेच्या पंचवाणी मजकुरामध्ये त्यांच्या असंख्य कवितांचा समावेश आहे. संतश्रेष्ठ रविदासजींनी जाती आणि लिंग यांच्यामधील सामाजिक भेदभाव हटविण्यास आणि वैयक्तिक आध्यात्मिक स्वातंत्र्य मिळवण्याच्या प्रयत्नात एकतेला प्रोत्साहन दिले. हा संत चरणरज- श्रीकृष्णदास (बापू) निरंकारी यांचा ज्ञानवर्धक लेख…
“ऐसा चाहूँ राज मैं जहाँ मिलै सबन को अन्न।
छोट बड़ो सब सम बसै, रैदास रहै प्रसन्न।।”
संत रोहिदास यांचा जन्म सुमारे इ.स. १४५०मध्ये झाला असावा असे म्हणतात. भारतवर्षात त्यांची जयंती दरवर्षी माघ पौर्णिमेस मोठ्या उत्साहात साजरी करण्यात येते. त्यांचा जन्म वाराणसीजवळील सीर गोवरधनपूर गावात झाला आहे. त्यांचे जन्मस्थान श्री सद्गुरू रविदास जन्मस्थान म्हणून ओळखले जाते. त्यांची आई घुरबिनिया आणि त्यांचे वडील रघुराम होत. त्यांचे पालक चर्मकार होते; ते चामड्याच्या वस्तू तयार करीत. त्यांनी त्यांचे बहुतांश आयुष्य गंगा नदीच्या काठावर आध्यात्मिक अनुयायांमध्ये- सूफी संत, साधू व तपस्वी यांच्या सहवासात घालविले. भारतभर फिरून त्यांनी महान कार्य केल्यामुळे ते जाणले जातात. ते समाजसुधारक संतांमध्ये अग्रणी होते. ते कुलभूषण संतकवी होते. तसेच तत्कालीन प्रचलित सामाजिक विद्वान होते. त्यांनी लक्षणीय योगदान दिले. त्यांच्या गुरुग्रंथ साहिबमध्ये असलेल्या भक्तिरचना आजही लोकप्रिय आहेत-
“कृस्न, करीम, राम, हरि, राघव, जब लग एक न पेखा|
वेद कतेब कुरान, पुराणन, सहज एक नहिं देखा||”
संतशिरोमणी रोहिदास उर्फ गुरु रविदास महाराज हे इ.स.१५ ते १६व्या शतकादरम्यान भक्ती चळवळीचे भारतीय रहस्यंवादी कवी होते. त्यांच्या भक्तिगीतांचा भक्तिचळवळीवर पंजाब, उत्तरप्रदेश, राजस्थान, महाराष्ट्र आणि मध्यप्रदेश या प्रदेशात गुरू- शिक्षक म्हणून कायमचा प्रभाव पडला आहे. ते कवी-संत, समाजसुधारक व आध्यात्मिक व्यक्तिमत्त्व होते. गुरुग्रंथ साहिब या शीख धर्मग्रंथांमध्ये सद्गुरू रविदासजींच्या भक्तिगीतांचा समावेश आहे. हिंदू धर्मातील दादूपंथी परंपरेच्या पंचवाणी मजकुरामध्ये त्यांच्या असंख्य कवितांचा समावेश आहे. संतश्रेष्ठ रविदासजींनी जाती आणि लिंग यांच्यामधील सामाजिक भेदभाव हटविण्यास आणि वैयक्तिक आध्यात्मिक स्वातंत्र्य मिळवण्याच्या प्रयत्नात एकतेला प्रोत्साहन दिले-
“जाति-जाति में जाति हैं, जो केतन के पात।
रैदास मनुष ना जुड़ सके जब तक जाति न जात।।”
विविध भक्ती चळवळीतील कवयित्रींच्या प्राचीन जीवनांपैकी एक असलेला अनंतदास परचाईचा हा मजकूर सद्गुरु रविदासजींच्या जन्माची ओळख करून देतो- “बनारस शहरामध्ये, कोणत्याही वाईट गोष्टी कधीही पुरुषांना भेट देत नाहीत. जो कोणी मरण पावला तो नरकात जात नाही, स्वत: शंकर राम या नावाने येतो. जेथे श्रुती आणि स्मृती यांचा अधिकार आहे, तेथे रोहिदासांचा पुनर्जन्म झाला.”
“रविदास जन्म के कारनै, होत न कोउ नीच|
नर कूँ नीच करि डारि है, ओछे करम की कीच||”
आंध्र प्रदेश, महाराष्ट्र, गुजरात, राजस्थान आणि हिमालयातील हिंदू तीर्थक्षेत्रांना त्यांनी भेटी दिल्या. त्याने परमात्म्याचे सगुण- गुणधर्म, प्रतिमेसह असलेले स्वरुप सोडून दिले आणि निर्गुण- गुणधर्मांशिवाय, अमूर्त असलेल्या परमात्म्यांच्या स्वरुपावर लक्ष केंद्रित केले. बहुतेक विद्वानांचा असा विश्वास आहे, की संतशिरोमणी रोहिदास हे शीखधर्माचे संस्थापक श्रीगुरु नानकदेवजी यांना भेटले. त्यांचा शीख धर्मग्रंथात आदर आहे आणि सद्गुरू रविदासांच्या ४१ कवितांचा आदि ग्रंथात समावेश आहे. या कविता त्यांच्या कल्पना आणि साहित्यिक कामांचे सर्वात जुने प्रमाणित स्त्रोत आहेत. रविदासांच्या जीवनाबद्दल आख्यायिका आणि कथांचा आणखी एक महत्त्वाचा स्त्रोत म्हणजे शीख परंपरेतील प्रेमलेखन म्हणजे प्रेमबोध होय. सन १६९३मध्ये संतश्रेष्ठ रविदास यांच्या मृत्यूनंतर १५० वर्षांहून अधिक काळ रचलेल्या या मजकुरामध्ये भारतीय धार्मिक परंपरेतील सतरा संतांपैकी एक म्हणून त्यांचा समावेश आहे. संत रवीदासांच्या जीवनाविषयी इतर बहुतेक लेखी स्त्रोत, शीख परंपरा आणि हिंदू दादुपंथी परंपरेचे ग्रंथ हे २०व्या शतकाच्या सुरूवातीस किंवा सुमारे चारशे वर्षांनंतर तयार केले गेले होते.
“रैदास कनक और कंगन माहि जिमि अंतर कछु नाहिं।
तैसे ही अंतर नहीं हिन्दुअन तुरकन माहि।।”
विन्नंद कॉलवेर्टने नमूद केले आहे, की गुरुदेव रविदासांवर अनंतदास यांच्या संतचरित्राची चाळीस हस्तलिखिते भारताच्या विविध भागात सापडली आहेत. शिख बांधवांचा आदिग्रंथ- गुरुग्रंथ साहिब आणि हिंदू योद्धा-तपस्वी गटाचे पंचवाणी दादूपंथी हे गुरू रविदासांच्या साहित्यकृतींचे दोन प्राचीन साक्षात स्त्रोत आहेत. त्यांच्या कवितेत द्वितीय किंवा तृतीय श्रेणी असमान नागरिक, वैराग्याची आवश्यकता आणि खरा योगी अशा विषयांचा समावेश आहे. पीटर फ्राईड लँडर असे म्हणतात, की संत रविदासजींच्या मृत्यूनंतरही त्यांचे लिखाण भारतीय समाजात संघर्षाचे आहे. त्यांचे जीवन विविध प्रकारच्या सामाजिक आणि आध्यात्मिक विषयांना अभिव्यक्त करण्याचे साधन ठरत आहे. कारण-
“हिंदू तुरक नहीं कछु भेदा सभी मह एक रक्त और मासा|
दोऊ एकऊ दूजा नाहीं, पेख्यो सोइ रैदासा||”
!! पुरोगामी न्युज परिवारातर्फे जयंती निमित्त त्यांना व त्यांच्या समाजोद्धाराच्या क्रांतिकारी कार्यांना विनम्र अभिवादन !!
✒️संत चरणरज:-श्रीकृष्णदास (बापू) निरंकारी(मराठी व हिंदी साहित्यिक)प. पू. गुरुदेव हरदेव कृपा निवास, रामनगर- गडचिरोली.मधुभाष- ७७७५०४१०८६.
