[पू.साने गुरुजी जयंती विशेष]
पू.साने गुरुजी एक महान देशभक्त होते. त्यांचे पूर्णनाव पांडुरंग सदाशिव साने असे होते. मनापासून त्यांचे आपल्या भारत देशावर प्रेम होते. ते एक महान व प्रख्यात मराठी लेखक होते. ‘श्यामची आई’ ही त्यांची सर्वात मोठी कथा चरित्रात्मक असून मराठीत चित्रित केली आहे. ते तत्वज्ञानाचा विद्यार्थी, विद्यार्थ्यांचे प्रेमळ मित्र, एक प्रभावशाली वक्ता, अनेक कविता आणि कथांचे लेखक होते. त्यांनी शेतकरी बांधवांचा कैवार घेऊन बळीराज्य प्रस्थापित व्हावे. करमाफी मिळावी, म्हणून कवितेतून लढा उभा केला –
“आता उठवू सारे रान, आता पेटवू सारे रान ।
शेतकऱ्यांच्या राज्यासाठी, लावू पणाला प्राण… ।।
कोण आम्हां अडविल, कोण आम्हां रडविल?।
अडवणूक त्या करणाराची उडवू दाणादाण… ।।”
पू.साने गुरुजींचे वडील सदाशिवराव साने हे महाराष्ट्रातील कोकण भागातील पालगड या गावी राहत होते. ते गावचे महसूल जिल्हाधिकारी म्हणून काम करीत होते. महसूल गोळा करणार्‍याचे घराणे श्रीमंत आणि समृद्ध मानले जाते आणि गुरुजींच्या वडिलांच्या बाबतीतही तेच होते. तथापि, एकदा वडिल सदाशिवरावांनी त्यांच्या वडिलांकडून हे काम हाती घेतल्यानंतर त्यांची आर्थिक परिस्थिती खालावू लागली. यामुळे त्यांच्या घरावर सरकारी जप्ती आली. अशातच दि.२४ डिसेंबर १८९९ रोजी पू.साने गुरुजींचा जन्म झाला. त्यांच्या आईचे नाव यशोदा होते. लहानपणापासूनच गुरुजींवर त्यांच्या आईचे अपार प्रेम होते. ‘श्यामची आई’ या पुस्तकात त्यांनी आपल्या आईच्या आठवणी रेखाटल्या आहेत. आईने गुरुजींच्या मनावर चांगले संस्कार बिंबवल्यामुळे त्यांचे व्यक्तिमत्त्व घडण्यास मदत झाली. त्यांची आई त्यांना शिकवत असे की सर्वांनी नेहमीच सर्वांवर प्रेम केले पाहिजे. त्यामुळेच पू.साने गुरुजींचे मन खूप भावनिक आणि संवेदनशील बनले होते –
“खरा तो एकची धर्म, जगाला प्रेम अर्पावे …
प्रभूची लेकरे सारी, तयाला सर्वही प्यारी ।
कुणा ना तुच्छ लेखावे, जगाला प्रेम अर्पावे ।।”
त्यांच्याकडे त्यांच्या श्रेयाला साजेसे भरपूर साहित्य झाले. यात कादंबर्‍या, निबंध, कविता, चरित्रे, नाटक इत्यादींचा समावेश आहे. गुरुजींच्या लेखनात प्रचंड उत्कटता, प्रेम आणि आपुलकी दिसून येते. एक विलक्षण प्रवाही आणि समजूतदारपणा असलेली त्यांची सोपी भाषा सर्वांना आवडत असे. आज त्यांचे लिखाणही सर्वांना प्रिय आहे. त्यांची सर्व कामे समाजाच्या उन्नतीसाठी होती. राजकीय, सामाजिक आणि शैक्षणिक विषयांवर त्यांनी आपले विचार मांडले आहेत. कलेच्या फायद्याची कला व जगणे, हे त्यांच्या लेखनाचे उद्दीष्ट नव्हते. खरं तर त्यांनी आपल्या आयुष्यातील सर्व अनुभव आणि समाजाबद्दलचे विचार आपल्या लिखाणातून व्यक्त केले –
“बलसागर भारत होवो, विश्वात शोभुनी राहो …
हातात हात घेऊन, हृदयास हृदय जोडून ।
ऐक्याचा मंत्र जपून, या कार्य कराया हो ।।”
त्यांनी बर्‍याच सामान्य घरगुती घटनांचे वर्णन अगदी नैसर्गिक पद्धतीने केले आहे. गुरुजींच्या लेखनावर तरुण, प्रौढ, मुले अशा सर्वांनीच प्रेम केले व करत आहेत. युवकांना त्यांचे ध्येय गाठण्यासाठी मार्गदर्शन आणि प्रेरणा देणारी अनेक पुस्तके व चरित्रे त्यांनी लिहिली. प्रौढांसाठी उपयोगी असलेले अनेक लेख आणि निबंध तसेच महिलांच्या जीवनावरही त्यांनी भरपूर लिहिले. या विपुल लेखन संग्रहात ‘श्यामची आई’ आणि ‘श्याम’ हे सर्वात प्रसिद्ध साहित्ये आहेत.
आंतरभारती चळवळ सुरू होणे हा गुरुजींचा सर्वात मोठा उपक्रम होता. गुरुजींना कळले होते की भारतातील वेगवेगळ्या प्रदेशातील आणि राज्यांमधील मत्सर अद्याप संपलेला नाही. ब्रिटीश सरकार देशाच्या ऐक्यात अडथळा आणत आहे. म्हणूनच देशातील विविध भागातील लोकांमधील मत्सर दूर करण्यासाठी आणि बंधुता वाढवण्यासाठी त्यांनी आंतरभारती चळवळ सुरू केली. विविध क्षेत्रांतील लोकांनी इतर प्रादेशिक भाषा, राज्यांची भाषा आणि चालीरिती शिकल्या पाहिजेत, हे त्यांचे उद्दीष्ट होते.
त्यासाठी त्याने पैसे जमा करण्यास सुरवात केली. महाराष्ट्र साहित्य संमेलनाच्या वेळी बोलताना त्यांनी रवींद्रनाथ टागोरांचे शांतिनिकेतन असे केंद्र सुरू करण्याची कल्पना व्यक्त केली, की ज्यात लोक विविध भारतीय भाषा शिकू शकतील. तथापि, दि.११ जून १९५० रोजी पू.साने गुरुजींनी देह त्यागला आणि हे स्वप्न अधांतरीच राहिले.
पू.साने गुरुजींना व त्यांच्या अविस्मरणीय आठवणींना साष्टांग नमन !
!! ज्ञानवर्धक माहिती पोचविणे एक उद्देश, या सेवेत फक्त तत्पर ‘पुरोगामी संदेश’ !!
✒️लेखक:-श्री एन. के. कुमार गुरुजी.
मु. वंद.राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज चौक,
रामनगर-२०, गडचिरोली,
ता. जि. गडचिरोली.
फक्त व्हा.नं. ७४१४९८३३३९.
