(दिल्ली भारताची राजधानी निर्णय दिन)
या लेखात तुम्हाला भारताची राजधानी कोणती आहे? आणि भारताच्या राजधानीचे नाव काय आहे? हे समजेल, कारण आपणा सर्वांना माहित आहे, की भारतासह जगातील जवळजवळ सर्व देशांची स्वतःची राजधानी आहे, जिथून ते त्यांच्या देशाच्या सुव्यवस्थेची जबाबदारी घेतात. देशांची निर्मिती झाल्यापासून त्यांची केंद्रेही निर्माण होऊ लागली, मग तो आजचा काळ असो किंवा इतिहासातील कोणत्याही शासकाचा काळ असो. प्रत्येक वेळी एखाद्या क्षेत्राचे विशिष्ट ठिकाण राजधानी बनवले जात असे. उदाहरणार्थ, राजा महाराजांच्या काळात राज्यकर्ते त्यांच्या शासित क्षेत्राबाहेर एक विशिष्ट जागा त्यांच्या राज्याचे केंद्र म्हणून बनवत असत, जिथे ते त्यांच्या भागात राज्य करत असत. आता काळ बदलला असला तरी काळानुसार शासनाची पद्धतही बदलली आहे. राजधानी इतिहास अलककार- श्री कृष्णकुमार गोविंदा निकोडे गुरुजींच्या शब्दांत…
सद्या भारत आणि इतर देशांमध्ये राजा महाराजांच्या जागी राष्ट्रपती आणि पंतप्रधान आले आहेत, तथापि, आता कोणत्याही देशात एखाद्या व्यक्तीला राष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान बनण्यासाठी जनतेच्या पाठिंब्याची आवश्यकता असते, ज्या प्रक्रियेला आपण आज निवडणुकीच्या नावाने ओळखतो. आज जरी आपण राजांच्या जगाच्या पलीकडे गेलो असलो तरीही अजूनही काही देश आहेत जिथे राजांची राजवट चालते, जसे की उत्तर कोरिया. जिथे किम जोंग उन दीर्घकाळ राज्य करत आहेत. उत्तर कोरियाची राजधानी प्योंगयांग आहे आणि याच शहरातून किम जोंग उन संपूर्ण उत्तर कोरियावर नियंत्रण ठेवतात. आता तुम्हाला कळले असेल, की राजधानीचे अस्तित्व आजपासून नाही तर बऱ्याच काळापासून टिकून आहे. आम्ही तुम्हाला सांगतो की भारताच्या राजधानीचे नाव नवी दिल्ली आहे; जी भारताच्या केंद्रशासित प्रदेशांपैकी एक आहे. दिल्ली ब्रिटिश राजवटीत दि.१ एप्रिल १९१२ रोजी भारताची राजधानी बनली होती.
ब्रिटिशांकडून स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर नवी दिल्ली राजधानी म्हणून स्वीकारली गेली, आता केंद्र सरकारची सर्व मुख्यालये दिल्लीतच आहेत. दिल्लीला भारताची राजधानी बनवण्यामागे अनेक कारणे आहेत, ज्यामध्ये आम्ही तुम्हाला मुख्य कारणे सांगणार आहोत. जर तुम्हाला राजधानीच्या इतिहासाबद्दल थोडीसी माहिती असेल तर तुम्हाला कळेल की ब्रिटीश राजवटीपर्यंत कोलकाता ही भारताची राजधानी होती, परंतु त्यावेळी भारतातील ब्रिटिश राजवटीची जबाबदारी जॉर्ज पंचम वर होती. तेव्हा ब्रिटीश सरकारला वाटले की भारतावर कोलकात्याऐवजी दिल्लीतून चांगले राज्य करता येईल. ब्रिटिश शासक जॉर्ज पंचम यांनी दि.१२ डिसेंबर १९११ रोजी दिल्लीला राजधानी बनवण्याचा आदेश दिला आणि दि.१ एप्रिल १९१२ रोजी दिल्लीला भारताची राजधानी बनवण्यात आले. तथापि, ते इतके सोपे नव्हते, कारण त्यावेळी दिल्ली हे कोलकात्यासारखे मोठे आणि आधुनिक शहर नव्हते, त्यामुळे ब्रिटीशांना त्यांची राजधानी स्थलांतरित करण्यासाठी बरेच महिने लागले.
सुरुवातीला दिल्ली हे शहर होते. परंतु राजधानी झाल्यानंतर येथील लोकसंख्या झपाट्याने वाढली आहे. सद्या दिल्ली हे मुंबईनंतर भारतातील दुसऱ्या क्रमांकाचे मोठे शहर आहे, याशिवाय ते भारतातील सर्वात जुन्या शहरांपैकी एक आहे. कारण पुरातन वास्तू विभागाला अशा अनेक गोष्टी सापडल्या आहेत, ज्या त्याच्या प्राचीनतेचा पुरावा देतात. म्हणजेच दि.१२ डिसेंबर १९११ रोजी दिल्ली ही भारताची राजधानी करण्यात आली. त्या आधी कोलकाता ही भारताची राजधानी होती.
सन २००१पर्यंत कलकत्ता या नावाने ओळखले जाणारे कोलकाता यात गेल्या दशकात एक नाट्यमय परिवर्तन घडले आहे. आता झोपडपट्टी, निराधार आणि मदर तेरेसा यांच्या प्रेरणेने काम केलेले नाही. कोलकाता भारताची सांस्कृतिक राजधानी म्हणून विकसित झाली आहे. हे एक सजीव पण घनिष्ठ शहर आहे, मोहक आत्मा आणि मोडकळीस आलेल्या इमारती आहेत. याव्यतिरिक्त, कोलकाता भारतातील एकमेव शहर आहे, ज्यामध्ये ट्रॅम कार नेटवर्क असणे आवश्यक आहे, जे जुन्या जगांचे आकर्षण बनवते. मुंबईत स्वतः स्थापन केल्यानंतर ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी १६९०मध्ये कोलकाता येथे पोचली आणि सन १७०२मध्ये फोर्ट विलियमच्या उभारणीपासून तेथे स्वत:साठी आधार तयार करण्यास सुरुवात केली. सन १७७२ साली कोलकाताला ब्रिटिश भारताची राजधानी घोषित करण्यात आले होते.
त्यानंतर ब्रिटीशांनी सन १९११ साली राजधानी ही दिल्लीत स्थलांतरित करण्याचा निर्णय घेतला. सन १८५०च्या सुमारास कोलकाताची वेगाने औद्योगिक प्रगती झाली; परंतु इंग्रजांच्या डावपेचानंतर तीव्र समस्या उद्भवू लागली. वीज तुटवडा आणि राजकीय कृतीमुळे शहराच्या पायाभूत सुविधांचे नुकसान झाले. सुदैवाने सन १९९०च्या दशकातील सरकारच्या सुधारणांमुळे आर्थिक पुनर्प्राप्ती घडली आहे.
सन २०१२च्या आकडेवारीनुसार दिल्लीची लोकसंख्या १.९ कोटी आहे, तर तिचे क्षेत्रफळ १४८४ चौरस किलोमीटर आहे. दिल्ली भारताच्या उत्तरेस स्थित आहे. या केंद्रशासित प्रदेशाच्या अधिकृत भाषा हिंदी आणि इंग्रजी असूनही बहुतेक लोक फक्त हिंदीमध्येच बोलतात. भारताची आर्थिक राजधानी मुंबई आहे. मुंबई हे भारतातील सर्वात मोठे व्यापारी शहर आहे. मुंबईचा भारतातील २५ टक्के उद्योग आणि जीडीपीमध्ये ५ टक्के वाटा आहे. देशाच्या ४० टक्के सागरी व्यापाराव्यतिरिक्त ७० टक्के भांडवली व्यवहार मुंबईतूनच होतात. भारतातील सर्वात श्रीमंत लोक सुमारे ४१,२०० एवढे लक्षाधीश या शहरात राहतात, तर दिल्लीत सुमारे २०,६०० इतके लक्षाधीश आहेत. दिल्ली हे उत्तर भारतातील एक महानगर आहे. राजकीयदृष्ट्या दिल्ली शहर एक केंद्रशासित प्रदेश आहे. या शहराचा कारभार केंद्र सरकार, दिल्ली राज्यशासन आणि तीन महानगर पालिका पाहतात. जी नवी दिल्ली भारतीय प्रजासत्ताकाची राजधानी आहे, ती दिल्ली या महानगरातील एक शहरी भाग आहे.
हे राजधानीचे शहर असल्याने येथे देशातील विविध भागातून नागरिक स्थायिक झाले आहेत, त्यामुळे ते एक बहुसांस्कृतिक महानगर बनले आहे. झपाट्याने झालेले शहरीकरण व वेगाने झालेली प्रगती त्यामुळे दिल्लीचा आर्थिक क्षेत्रात विकास झाला आहे. दिल्लीच्या नागरिकांची सरासरी मिळकत ही राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा बरीच जास्त आहे. दिल्लीचा पुरातन उल्लेख महाभारत नावाच्या महापुराणात आढळतो. जिथे त्याचा उल्लेख प्राचीन इंद्रप्रस्थ म्हणून केला जातो. महाभारत काळात इंद्रप्रस्थ ही पांडवांची राजधानी होती. पुरातत्व पुराव्यांतील प्रथम पुरावा असे सूचित करतो, की मानव ई.स.पु.दोन हजार वर्षांपूर्वीच दिल्लीत व आसपास होता. मौर्य काळ- ३००इ.स.पू.मध्ये इथल्या शहराचा विकास होऊ लागला. महाराज पृथ्वीराज चौहान यांचे दरबारी कवी चांद बरदाई यांची हिंदी रचना होती. तर पृथ्वीराज रासोमध्ये तोमर राजा अनंगपाल यांचे दिल्लीचे संस्थापक म्हणून वर्णन केले गेले आहे. असे मानले जाते की त्यांनी लाल-कोट बांधला आणि मेहरौलीचा गुप्त कार्पेट लोखंडी खांब दिल्लीला आणला.
दिल्लीत तोमरांचा राज्य कालखंड ४०० ते १२०० वर्षाचा आहे. दिल्ली किंवा दिल्लीका शब्दाचा वापर उदयपुरात सापडलेल्या शिलालेखांवर प्रथम सापडला. या शिलालेखांचे वय ११६० वर्षे निश्चित केले गेले. महाराज पृथ्वीराज चौहान हे दिल्लीचे शेवटचे हिंदू सम्राट मानले जातात.
!! दिल्ली राजधानी निर्णय दिनाच्या सर्व भारतीय बांधवांना हार्दिक हार्दिक शुभेच्छा !!
✒️संकलन:-श्री कृष्णकुमार गोविंदा निकोडे गुरुजी.
गडचिरोली, फक्त भ्रमणध्वनी- ७७७५०४१०८६
