(घटस्थापना/ कलशस्थापना माहिती विशेष)
आपल्या भारत देशात अनेक सण साजरे केले जातात, त्यापैकीच एक सण म्हणजे नवरात्र होय. हा सण भारतातील विविध भागात मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो. अश्विन महिन्याच्या पहिल्याच दिवशी नवरात्र उत्सवाला सुरुवात होते. नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी सार्वजनिक मंडळामध्ये देवीच्या मूर्तीची स्थापना करतात. हिंदू धर्मग्रंथांमध्ये नवरात्रीच्या सुरुवातीला विशिष्ट वेळेत घटस्थापना विधी करण्यासाठी चांगले नियम आणि मार्गदर्शक तत्त्वे आहेत. घटस्थापनेमध्ये देवीची पूजा समाविष्ट आहे, जे योग्य वेळी केली पाहिजे. शास्त्रांनी चेतावणी दिली आहे, की जर हा विधी चुकीच्या वेळी केला गेला तर यामुळे देवीला क्रोध येऊ शकतो. घटस्थापना करण्यासाठी अमावस्या आणि रात्रीची वेळ टाळावी. प्रतिपदा चालू असताना दिवसाचा पहिला एक तृतीयांश घटस्थापना करण्याचा सर्वात शुभ काळ आहे. जर कोणत्याही कारणामुळे ही वेळ उपलब्ध नसेल, तर ती अभिजित मुहूर्ताच्या वेळी करता येते.
घटस्थापनेदरम्यान नक्षत्र चित्र आणि वैधृती योग टाळावेत, जरी ते प्रतिबंधित नसले तरी. प्रतिपदा चालू असताना हिंदू मध्यान्ह आधी घटस्थापना करणे सर्वात महत्वाचे आहे, असे शास्त्रात सांगितले आहे.यावर्षी दि.२६ सप्टेंबर २०२२पासून शरद नवरात्री सुरू होईल. शरद नवरात्री सप्टेंबर-ऑक्टोबर महिन्यात साजरी केली जाते. दुर्गा देवीची पूजा करणे हे भक्तांचे मुख्य कार्य आहे. नवरात्री म्हणजे देवी शारदा, दुर्गा पूजेचा पवित्र सण आहे. नवरात्रीच्या नऊ दिवसांमध्ये देवीच्या विविध रूपांची पूजा केली जाते. घटस्थापना हा नवरात्रीचा पहिला दिवस म्हणजेच नवरात्रीच्या नऊ दिवसांच्या उत्सवाचा आरंभ आहे. घटस्थापना हा नवरात्रीच्या दरम्यान केला जाणारा एक अत्यंत महत्वाचा विधी आहे. कलश स्थापना हे घटस्थापनेचे दुसरे नाव आहे. दुपारी, सूर्योदयानंतर आणि रात्रीची वेळ म्हाणजेच सोळा घाटीच्या पलीकडे कोणत्याही वेळी घटस्थापनेसाठी मनाई आहे. नवरात्री हा हिंदू सण आहे आणि लोक हा सण मोठ्या उत्साहाने साजरा करतात. शक्तीची देवी म्हणजेच दुर्गा देवी यांच्या स्मरणार्थ नवरात्री हा एक भव्य उत्सव आहे. या सणामध्ये देवी दुर्गाची नऊ दिवस वेगवेगळ्या भूमिकेत पूजा केली जाते. देवी दुर्गा नवरात्रीच्या दरम्यान नऊ वेगवेगळ्या रूपात पृथ्वीवर आशीर्वाद देते. देवीचा आशीर्वाद आपल्याला नवरात्रीला दुर्गा, लक्ष्मी आणि सरस्वतीच्या रूपात दिला जातो. नवरात्रीचा पहिला दिवस घटस्थापना केली जाते.
नवरात्रीचा शाब्दिक अर्थ आहे, नऊ धार्मिक रात्रींचा उत्सव किंवा सण होय. या नऊ दिवसांमध्ये देवी दुर्गास तिच्या तीन सर्वोच्च रूपांमध्ये पूजल्या जातात. शारदीय नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी कलश स्थापनेने देवी दुर्गाची पूजा सुरू होते. घटस्थापना पूजेसाठी आवश्यक गोष्टी अशा- सप्त धान्य पेरण्यासाठी मातीचे भांडे-कलश, सप्त धान्य पेरणीसाठी स्वच्छ आणि चांगली माती, सप्त धान्य किंवा सात वेगवेगळ्या धान्यांचे बियाणे, पाणी, सुगंधी अत्तर, पवित्र धागा- माऊली, सुपारी, नाणी, विड्याची पाने, आंब्याची पाने, तांदूळ- अक्षता, नारळ, दोन लाल कापड, फुलांच्या माळा दोन किंवा फुले, दुर्वा- गवत, देवी दुर्गाचे चित्र- मूर्ती, धूप, दिवा, तूप, कापसाची वात, फळे, मिठाई, पूजा थाळी- आरती, हळद, कुंकू, गुलाल, बुक्का, देवीसाठी चुनरी आदी. याशिवाय दोन नारळ एक कळसावर ठेवण्यासाठी आणि एक देवीची ओटी भरण्यासाठी ओटी भरण्यासाठी थोडेसे गहू, सतीच वान, आरतीसाठी निरंजन, निरंजनामध्ये तूप आणि वाती, समोर लावण्यासाठी समई व समईमध्ये तेल आणि वाती याशिवाय खडीसाखरेचा प्रसाद आणि घटाला बांधण्यासाठी झेंडूच्या पानाची माळ आणि घटाच्या भोवती काढण्यासाठी रांगोळी हे सर्व साहित्ये घट सजविताना आवश्यक आहेत. कलश असे भरतात- खुल्या तोंडाचे मातीचे भांडे घेऊन भांड्याच्या अर्ध्या भागापर्यंत माती भरतात. नंतर धान्याच्या बिया घालतात. बियांच्या वर माती घालतात. पुन्हा धान्याच्या बिया घातल्या जातात. मग मातीचा तिसरा आणि शेवटचा थर भांड्यात पसरवला जातो.
आवश्यक असल्यास माती सेट करण्यासाठी भांड्यात थोडे पाणी घातले जाते. यानंतर कलशावर पवित्र धागा बांधतात. कलश- भांडे मानेपर्यंत पाण्याने भरावे लागते. कलशमध्ये सुपारी, दुर्वा गवत, सुगंधी अत्तर घातले जाते. कलशमध्ये काही नाणी ठेवावी लागतात. कलशच्या काठावर झाकणाने झाकण्यापूर्वी पाच आंब्याची पाने ठेवली जातात. मग कलशमध्ये अक्षता ठेवाव्या लागतात. एवढे झाल्यावर नारळ घेऊन ते लाल कपड्यात गुंडाळतात. पवित्र धाग्याने नारळ आणि लाल कापड बांधले जाते आणि ते कलशच्या वर ठेवले जाते. शेवटी कलश हा तयार केलेल्या धान्याच्या भांड्यावर मध्यभागी ठेवला जातो. त्यानंतर पुष्पहार, दिवा, धूप काठी, फळे, गोड आणि सुगंध ठेवून पूजा थाळी तयार करतात.
कलश आणि धान्याच्या भांड्याला पहिली प्रार्थना करून देवी दुर्गाचे आवाहन केले जाते आणि तिला विनंती करतात, की आपली प्रार्थना स्वीकारावी आणि नऊ दिवस कलशमध्ये राहून आम्हाला आशीर्वाद द्यावे. नावाप्रमाणे पंचोपचार पूजा पाच पूजा वस्तूंसह केली जाते. दिवा लावून कलशाभोवती प्रदक्षिणा घातली जाते. धूप लावून कलशाभोवती गोल फिरतात. कलशवर फुलांची माला ठेवून फुले अर्पण केली जातात. शेवटी पंचोपचार पूजेची सांगता करण्यासाठी नैवेद्य म्हणजेच कलशला फळ आणि गोड पदार्थ अर्पण करतात. कलशवर अत्तर शिंपडून देवतेला सुगंध अर्पण केले जाते. एका पाटावर किंवा खाली लाल कापड ठेवून दुर्गा देवीचा फोटो किंवा मूर्तीवर चुनरी ठेवतात. देवी दुर्गाला प्रार्थना करतात. तिला नऊ दिवस त्या जागी राहायला विनंती केली जाते. देवी दुर्गाच्या फोटो किंवा मूर्तीभोवती दिवा आणि धूप फिरवतात. दुर्गा देवीला पुष्पहार घातला जातो. दुर्गा देवीला गोड आणि फळ अर्पण करतात. कलश आणि दुर्मिळ भांडे देवी दुर्गाजवळ ठेवले जाते. प्रार्थना करत दररोज नऊ दिवस फक्त भांड्यावर पाणी शिंपडून नऊही दिवस पूजा करतात. कोणी देव-देवींच्या कथा वाचतात आणि सकाळी व संध्याकाळी प्रार्थना करतात. शक्य असल्यास ताजी फळे आणि गोड पदार्थही नऊ दिवस अर्पण करतात.
नवरात्रीतील नऊ दिवस सर्वजण मोठ्या श्रद्धेने देवीची पूजा करतात. सार्वजनिक मंडळाच्या ठिकाणी भजन, कीर्तन तसेच अनेक देखाव्यांचे आयोजन केले जाते. ते बघायला लोक एकत्रित येतात. बरेच लोक नऊ दिवस उपवास करून देवीचे व्रत पूर्ण करतात. नवरात्रीचे नऊ दिवस देवीला वेगवेगळ्या रंगांच्या साड्या नेसवल्या जातात. देवीप्रमाणे सर्व स्त्रियाही नऊ दिवस वेगवेगळ्या रंगाच्या साड्या नेसतात. नवरात्रीमध्ये सर्वत्र सजावट पाहायला मिळते. नाना दृश्यांसह मोठे-मोठे मंडप बघायला मिळतात. विविध सार्वजनिक मंडळातर्फे सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते. स्त्रिया, पुरुष तसेच लहान मुलं दांडिया, गरबा खेळतात. विविध स्पर्धांमध्ये सहभागी होतात. या नऊही दिवशी सर्वत्र उत्साहाचे वातावरण असते. कलकत्ता, गुजरात, बिहार, आसाम यांमध्ये या सणाला वेगळेच महत्व आहे. तेथे मोठ्या प्रमाणात दुर्गापूजाचे आयोजन केले जाते. देवीने राक्षस महिषासुराचा वध केला म्हणून देवीला महिषासुरमर्दिनी असे सुद्धा म्हटले जाते. दहाव्या दिवशी देवीच्या मूर्तीचे विसर्जन केले जाते या दिवसाला दसरा असेही म्हणतात. हा सण एकमेकांना जवळ आणतो. वाईट गोष्टीवर मात करून नवीन गोष्टी आत्मसात करण्याचा हा सण आहे. खरे तर स्त्रीचा सदैव सन्मान करणे व राखणे याहून पुण्यप्रतापी नवरात्रोत्सवाची दुसरी घटस्थापनाच नाही; हे विसरून कसे चालेल?
!! पुरोगामी न्युज परिवारातर्फे आदिमाया आदिशक्तीच्या घटस्थापना निमित्ताने समस्त भक्तांना हार्दिक हार्दिक शुभेच्छा !!
✒️श्री एन. के. कुमार, से. नि. अध्यापक.पोटेगावरोड, पॉवर स्टेशनच्या मागे, गडचिरोली.मधुभाष क्रमांक- ७७७५०४१०८६.
