गणितातील संपूर्ण नवीन क्षेत्रे उघडणारे!

(भारतीय गणित दिन- रामानुजन जयंती विशेष)

श्रीनिवास रामानुजन जन्मनाव- श्रीनिवास रामानुजन अयंगार हे एक भारतीय गणितज्ञ होते. त्यांना शुद्ध गणिताचे जवळजवळ कोणतेही औपचारिक प्रशिक्षण मिळालेले नसतानाही त्यांनी गणितीय विश्लेषण, संख्या सिद्धांत, अनंत मालिका आणि सतत अपूर्णांक यामध्ये भरीव योगदान दिले. तसेच त्यांच्या काळातील न सुटलेल्या गणितांच्या समस्यांवर देखील त्यांनी उत्तरे शोधली, आणखी महत्वपूर्ण माहिती श्री कृष्णकुमार गोविंदा निकोडे गुरूजींच्या या संकलित लेखात बघा…

रामानुजन याचा शब्दशः अर्थ- रामाचा धाकटा भाऊ. त्यांचा जन्म दि.२२ डिसेंबर १८८७ रोजी सद्याच्या तामिळनाडूमधील इरोड येथील तमिळ ब्राह्मण अय्यंगार कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील कुप्पुस्वामी श्रीनिवास अय्यंगार हे मूळचे तंजावर जिल्ह्यातील होते आणि ते एका साडीच्या दुकानात कारकून म्हणून काम करायचे. त्यांच्या आई कोमलताम्मल या एक गृहिणी होत्या, ज्या तेथील स्थानिक मंदिरात गाणे गायच्या. हे कुटुंब कुंभकोणम शहरातील सारंगपानी सन्निधी रस्त्यावर एका छोट्याशा पारंपरिक घरात राहत होते. हे कौटुंबिक घर आता एक संग्रहालय आहे. रामानुजन दीड वर्षांचे असताना त्यांच्या आईने सदागोपन नावाच्या एका मुलाला जन्म दिला, जो तीन महिन्यांपेक्षा कमी कालावधीनंतर मरण पावला. डिसेंबर १८८९मध्ये रामानुजन यांना चेचक झाला, परंतु ते पुढे बरे झाले.

तंजावर जिल्ह्यात या काळामध्ये ४ हजार लोक मरण पावले होते. ते त्यांच्या आईसोबत मद्रास आताचे चेन्नई जवळील कांचीपुरम येथे त्यांच्या पालकांच्या घरी गेले. त्यांच्या आईने १८९१ आणि १८९४मध्ये आणखी दोन मुलांना जन्म दिला, दोघेही त्यांच्या पहिल्या वाढदिवसापूर्वी मरण पावले. दि.१ ऑक्टोबर १८९२ रोजी रामानुजन यांनी स्थानिक शाळेत प्रवेश घेतला. त्यांच्या आजोबांनी कांचीपुरममधील न्यायालयीन अधिकारी म्हणून नोकरी गमावल्यानंतर रामानुजन आणि त्यांची आई कुंभकोणम येथे परत आले आणि त्यांनी कांगायन प्राथमिक शाळेत प्रवेश घेतला. जेव्हा त्यांचे आजोबा मरण पावले, तेव्हा त्यांना त्यांच्या आजी-आजोबांकडे परत पाठवण्यात आले, ते मद्रासमध्ये राहत होते. त्यांना मद्रासमधील शाळा आवडली नाही आणि त्यांनी शाळा टाळण्याचा प्रयत्न केला. ते शाळेत जात असल्याची खात्री करण्यासाठी त्यांच्या कुटुंबाने स्थानिक हवालदाराची भरती केली. सहा महिन्यांतच रामानुजन कुंभकोणमला परतले.

रामानुजन यांचे वडील बहुतेक दिवस कामावर असल्याने त्यांच्या आईने मुलाची काळजी घेतली आणि त्यांच्यात घनिष्ठ संबंध होते. आईकडून ते परंपरा, पुराण, धार्मिक गाणी गाणे, मंदिरातील पूजेला उपस्थित राहणे आणि विशिष्ट खाण्याच्या सवयी वगैरे सर्व ब्राह्मण संस्कृतीचे भाग शिकले. कांगायन प्राथमिक शाळेत रामानुजनने चांगली कामगिरी केली. ते १० वर्षांचे होण्यापूर्वी नोव्हेंबर १८९७मध्ये त्यांनी इंग्रजी, तमिळ, भूगोल आणि अंकगणित या विषयांच्या प्राथमिक परीक्षा जिल्ह्यातील सर्वोत्तम गुणांसह उत्तीर्ण केल्या. त्याच वर्षी रामानुजन यांनी टाऊन हायर सेकेंडरी स्कूलमध्ये प्रवेश केला, जिथे त्यांना प्रथमच औपचारिक गणिताचा सामना करावा लागला.

रामानुजन यांनी सुरुवातीला स्वतःचे गणितीय संशोधन एकाकीपणे विकसित केले. हंस आयसेंकच्या मते, “त्यांनी आपल्या कामात अग्रगण्य व्यावसायिक गणितज्ञांना रस घेण्याचा प्रयत्न केला, परंतु बहुतांश भाग अयशस्वी ठरला. त्यांना जे दाखवायचे होते ते खूप वैशिष्ट्यपूर्ण, खूप अपरिचित होते आणि असामान्य मार्गांनी सादर केले होते.” आपले गणितीय कार्य अधिक चांगल्या प्रकारे समजू शकतील अशा गणितज्ञांच्या शोधात त्यांनी १९१३मध्ये इंग्लंडमधील केंब्रिज विद्यापीठात इंग्लिश गणितज्ञ जी.एच.हार्डी यांच्याशी पोस्टल पत्रव्यवहार सुरू केला. त्यांचे असाधारण कार्य ओळखून हार्डी यांनी रामानुजन यांना केंब्रिजला जाण्याची व्यवस्था केली. त्यांच्या नोट्समध्ये हार्डी यांनी टिप्पणी केली की रामानुजन यांनी नवीन प्रमेय निर्माण केले होते, ज्यामधील काहींनी “माझा पूर्ण पराभव केला

मी त्यांच्यासारखे काही पूर्वी कधीही पाहिले नव्हते आणि काही अलीकडे सिद्ध झालेले पण अत्यंत प्रगत परिणाम देखील होते.” त्यांनी आपल्या लहान आयुष्यामध्ये स्वतंत्रपणे सुमारे ३,९०० निकाल संकलित केले; ज्यामध्ये बहुतेक अविकारक- आयडेंटिटी आणि समीकरणे आहेत. यापैकी अनेक पूर्णतः नाविन्यपूर्ण होते; रामानुजन प्राइम, रामानुजन थीटा फंक्शन, विभाजन फॉर्म्युले आणि मॉक थीटा फंक्शन्स सारख्या त्यांच्या मूळ आणि अत्यंत अपारंपरिक परिणामांनी गणितामध्ये संपूर्ण नवीन क्षेत्रे उघडली आणि पुढील संशोधनासाठी मोठ्या प्रमाणावर प्रेरणा दिली. त्यांच्या हजारो निकालांपैकी एक डझन किंवा दोन सोडून सर्व आता बरोबर सिद्ध झाले आहेत. रामानुजन जर्नल, एक वैज्ञानिक नियतकालिक हे रामानुजन यांच्यावर प्रभाव असलेल्या गणिताच्या सर्व क्षेत्रांतील कार्य आणि प्रकाशित व अप्रकाशित परिणामांचा सारांश असलेल्या प्रकाशित करण्यासाठी स्थापन करण्यात आले होते.

या सर्वांचे विश्लेषण आणि अभ्यास नवीन गणितीय कल्पनांचा स्रोत म्हणून त्यांच्या मृत्यूपासून अनेक दशकांपासून केला गेला आहे. सन २०१२च्या उत्तरार्धात संशोधकांनी काही निष्कर्षांसाठी “साधे गुणधर्म” आणि “समान आउटपुट” बद्दल त्यांच्या लिखाणातील केवळ टिप्पण्या शोधणे चालू ठेवले, ज्या स्वतःच गहन आणि सूक्ष्म संख्या सिद्धांत परिणाम होत्या आणि त्यांच्या मृत्यूनंतर जवळजवळ एक शतकापर्यंत संशयास्पद राहिल्या. रामानुजन हे रॉयल सोसायटीचे सर्वात तरुण फेलो बनले, जे फक्त दुसरे भारतीय सदस्य होते आणि ट्रिनिटी कॉलेज, केंब्रिजचे फेलो म्हणून निवडले जाणारे पहिले भारतीय बनले. रामानुजनची तुलना यूलर आणि जेकोबी सारख्या गणिती प्रतिभांशी करून हार्डी म्हणतात की, रामानुजन यांची मूळ पत्रे ही केवळ उच्च क्षमतेच्या गणितज्ञांनेच लिहिलेले असू शकतात हे दाखवण्यासाठी एकच नजर पुरेशी आहे. सन १९१९मध्ये अस्वास्थ्यामुळे रामानुजन यांना भारतात परतण्यास भाग पाडले. हा आजार आता हिपॅटिक अमिबियासिस- अनेक वर्षांपूर्वी आमांशाच्या गुंतागुंतीमुळे असल्याचे मानले जाते. जानेवारी १९२०मध्ये लिहिलेल्या हार्डी यांना लिहिलेल्या शेवटच्या पत्रांवरून असे दिसून येते की तेव्हादेखील ते नवीन गणिती कल्पना आणि प्रमेय तयार करत होते. त्यांच्या आयुष्याच्या शेवटच्या वर्षातील शोध असलेली त्यांची “हरवलेली नोंदवही” सन १९७६मध्ये पुन्हा सापडली तेव्हा गणितज्ञांमध्ये मोठी खळबळ उडाली.

एक प्रगाढ धार्मिक हिंदू असलेल्या रामानुजन यांनी आपल्या भरीव गणिती क्षमतेचे श्रेय देवत्वाला दिले. ते म्हणायचे की त्यांची कुळदेवी नामगिरी थायर यांनी त्यांचे गणितीय ज्ञान प्रकट केले. ते एकदा म्हणाले होते, “देवाचा विचार व्यक्त केल्याशिवाय माझ्यासाठी समीकरणाला काही अर्थ नाही.” अशा या जगप्रसिद्ध थोर शास्त्रज्ञाला ब्रिटिश भारतातील मद्रासमध्ये दि.२६ एप्रिल १९२० रोजी अल्पायुषात वयाच्या अवघ्या ३३व्या वर्षी देवाज्ञा झाली.

!! महान गणितज्ञ श्रीनिवास रामानुजन अय्यंगार यांना त्यांच्या जयंती निमित्त सप्ताहभर विनम्र अभिवादन !!

✒️संकलन एवं सुलेखन -श्री कृष्णकुमार गोविंदा निकोडे गुरूजी.रामनगर वॉर्ड, गडचिरोली.फक्त व्हॉट्सॲप- ९४२३७१४८८३